Radziwiłł Mikołaj Faustyn h. Trąby (1688–1746), miecznik lit., następnie wojewoda nowogródzki. Ur. w Zdzięciole 21 V (tego samego dnia został ochrzczony jako Mikołaj Albrycht Ignacy Piotr), był synem Dominika Mikołaja (zob.) i jego pierwszej żony Anny Marianny z Połubińskich, bratem Jana Mikołaja (zob.).

Od śmierci ojca w r. 1697 R. pozostawał pod opieką starszego brata Jana Mikołaja. Uczył się w kolegium jezuickim w Nieświeżu. W październiku 1699 wyjechał zapewne wraz z braćmi (Janem Mikołajem i Michałem Antonim) w podróż zagraniczną. Na pewno dłuższy czas przebywał w Paryżu i, jak się wydaje, pobierał tam nauki. Do Rzpltej R. powrócił w sierpniu 1704. Dn. 11 VIII w Krakowie uznał, dokonany przez braci 1 II t. r., podział dóbr po ojcu. Przypadło mu m. in. star. kowieńskie, zastawione przez Jana Mikołaja do r. 1709 Michałowi Wołkowi Łaniewskiemu. Za sumy wypłacane przez dzierżawcę miał być opłacany pobyt R-a w Paryżu. Kiedy w r. 1709 wygasł termin dzierżawy, a M. Łaniewski mając nieuregulowane rozliczenia z Janem Mikołajem nie chciał jej zwrócić R-owi, ten zajechał zbrojnie ekonomię kowieńską i osadził w niej swoich komisarzy dla lustracji dóbr. Pociągnęło to za sobą proces z bratem. Wg Edwarda Kotłubaja R. w pierwszych latach wojny północnej stał po stronie Augusta II i brał udział w walkach ze Szwedami, jednak wkrótce zapewne zmienił front, bo już z listopada 1706 pochodzi przywilej na cześnikostwo lit. nadany R-owi przez Stanisława Leszczyńskiego. R. starał się też u Leszczyńskiego o podstolstwo lit. Wydaje się, że w swoim postępowaniu R. brał przykład z kanclerza lit. Karola Stanisława Radziwiłła i już w r. 1709 znalazł się ponownie w obozie Wettyna. W lipcu 1710 R. ożenił się z Barbarą z Zawiszów, córką Krzysztofa, kaszt. mińskiego. Małżeństwo z tą energiczną i ambitną kobietą miało duży wpływ na karierę R-a.

Głównym polem aktywności R-a była armia lit. W r. 1714 zabiegając o szarżę w wojsku autoramentu cudzoziemskiego podkreślał, że w armii lit. przez trzy lata miał «szarżę brygadierską». Podczas reorganizacji armii w wyniku postanowień sejmu «niemego» R. dostał w początku 1717 r. list przypowiedni i asygnacje na czterdziestokonną chorągiew petyhorską z repartycjami w star. mereckim. Hetman w. lit. Ludwik Pociej nie respektował tego i oddał tę chorągiew Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi «Rybeńce», wówczas star. człuchowskiemu. R. nie znalazł poparcia u Karola S. Radziwiłła, który stał w tym konflikcie po stronie własnego syna. Trybunał Lit. rozstrzygnął sprawę na rzecz R-a, lecz Pociej nie przyjął wyroku do wiadomości. R. złożył więc 23 IX 1717 w Grodnie protestację przeciw hetmanowi w. lit. i kanclerzowi lit. Pociej ze swej strony przeszkodził staraniom R-a o marszałkostwo Trybunału Lit. Podczas sejmu grodzieńskiego jesienią 1718, na który posłował z pow. słonimskiego, R. oskarżył Pocieja na sesji 11 X t. r. o uchybienie traktatowi warszawskiemu. Wniósł, aby uznać piastowane przez hetmana urzędy za wakujące, a ponieważ jego głos przeszedł bez echa, opuścił izbę poselską i zatamował aktywność. Wysłanej po niego deputacji oświadczył, że wróci, jeśli Pociejowi nie wolno będzie zabrać głosu w senacie, zanim nie wytłumaczy się ze swojego postępowania. W czasie obrad w izbach połączonych R. przerwał głos hetmanowi w. lit. i ponownie zaprotestował, jednak na prośbę króla cofnął protest z zastrzeżeniem, że wolno mu będzie «iniuram publicam vindicare» na innej drodze. W swoim głosie obstawał przy postanowieniach sejmu «niemego», żądał takiego opisania buław, aby hetmani byli powoływani na okres «od sejmu do sejmu za rekomendacją Rzeczypospolitej». Był przeciwny limicie sejmu, wolał, aby król zwołał sejm nadzwycz. Podczas obrad izba obrała go jednym z sześciu deputatów do G. Dołgorukiego. R. brał udział w obradach warszawskich z limity 1719/20 r., podniósł sprawę sukcesji dóbr neuburskich, domagając się, aby pozostały przy domu Radziwiłłowskim. Na sesji 30 I 1720 zatamował aktywność domagając się czytania projektu takiego rozwiązania. Ostatecznie zgodził się na odłożenie tej kwestii do przyszłego sejmu. Zatarg R-a z Pociejem o chorągiew petyhorską ciągnął się dwa lata, doszło nawet do listownej interwencji Augusta II u hetmana w. lit.

Dn. 24 X 1721 R. podpisał w Mińsku porozumienie z Janem Sołłohubem, podskarbim w. lit., i M. K. Radziwiłłem «Rybeńką». Sygnatariusze obiecywali sobie «wzajemną pomoc w rodzinnych i publicznych interesach». Na sejm 1722 r. R. posłował z woj. nowogródzkiego. Zajmowała go głównie kwestia ordynacji ostrogskiej, w tej sprawie pozostawał w ścisłym kontakcie z Anną z Sanguszków Radziwiłłową. Na sesji 10 X t. r. deklarował do niczego nie przystępować póki «interes ordynacji ostrogskiej» nie będzie uspokojony zgodnie z konstytucją 1697 r. Opowiadał się też za ograniczeniem władzy hetmańskiej. W początku 1724 r. zabiegał o zrywanie sejmików oszmiańskiego, słonimskiego i grodzieńskiego, aby zaszkodzić w ten sposób hetmanowi polnemu lit. Stanisławowi Denhoffowi. W sejmie 1726 r. R. uczestniczył jako poseł woj. nowogródzkiego. Kwestionowano jego prawo uczestnictwa w obradach, zarzucając mu kondemnatę. R. wytłumaczył się widocznie z zarzutów, skoro brał udział w kolejnych sesjach. Podczas sesji 8 X t. r. dopominał się o opisanie procedury komisji kurlandzkiej. Został wyznaczony do deputacji do konferencji z ministrami carowej, a także do komisji do rewizji dóbr hibernowych, czopowego, szelężnego i pogłównego żydowskiego w pow. pińskim. 3 V 1729 R. został mianowany woj. nowogródzkim po śmierci brata Jana Mikołaja. Jeszcze w r. 1725 August II mianował R-a generałem lejtnantem piechoty w kompucie armii lit., lecz hetman Pociej nie uznawał tej jego szarży; w lutym 1732 R. prosił króla o potwierdzenie tej nominacji i przyznanie pensji, którą pobierał jego poprzednik na tym stanowisku.

Po śmierci Augusta II R. zdecydowanie opowiedział się przeciw kandydaturze Stanisława Leszczyńskiego. Aktywnie włączył się do akcji skierowanej przeciw przysiędze konwokacyjnej, wyłączającej cudzoziemca od tronu. Do tych poczynań energicznie dopingowała go żona, utrzymująca ożywione kontakty z działającymi na Litwie agentami rosyjskimi J. Lievenem i Franciszkiem Darewskim. Lieven podkreślał w swoich relacjach zasługi Radziwiłłowej. Obaj wysłannicy rosyjscy gościli u Radziwiłłów w Zdzięciole. W porozumieniu z Lievenem R. doprowadził do zawiązania (11 VII 1733) na sejmiku relacyjnym po konwokacji konfederacji woj. nowogródzkiego pod laską Kazimierza Niesiołowskiego, star. cyryńskiego. Konfederaci zaprotestowali przeciw wymuszonej wg nich podczas sejmu przysiędze. Jeszcze dobitniej wypowiedziało się woj. nowogródzkie na popisie 10 VIII t. r., również za sprawą R-a jako duktora województwa. Reasumowano wszystkie konstytucje zaprzeczające Leszczyńskiemu prawa do tronu. R. otrzymał od agentów rosyjskich 2 000 rb na działalność w tym duchu. Woj. nowogródzki i jego szwagier miecznik lit. Ignacy Zawisza uzgodnili z Lievenem plan działania w czasie sejmu elekcyjnego. Agent rosyjski, kaptując przedstawicieli szlachty woj. nowogródzkiego brał od nich zobowiązanie, że na elekcji będą we wszystkim stosować się do postanowień i przykładu swojego wojewody. R. nie brał udziału w sejmie elekcyjnym, lecz wraz ze szlachtą swojego województwa jeszcze z drogi na elekcję wysłał do prymasa Teodora Potockiego posła z prośbą o zachowanie liberum veto. Nie pojawiając się na polu elekcyjnym szlachta nowogródzka z wojewodą na czele zatrzymała się na drugim brzegu Wisły, gdzie już podczas trwania sejmu elekcyjnego podpisała manifest przeciw przysiędze konwokacyjnej i «podeptaniu wolnego głosu». Konfederacja woj. nowogródzkiego stała się fundamentem dla zawiązanej na Pradze tzw. konfederacji Ponińskiego, która 5 X t. r. doprowadziła do wyboru elektora saskiego na tron polski. R. doniósł o tym carycy Annie Iwanownie listem z 5 X 1733. Uczestniczył w prowadzonych od 13 X t. r. w Warszawie konferencjach z ministrami saskimi. Został wyznaczony z senatu na deputata do sądów konfederackich. R. angażując się po stronie Augusta III liczył, że uda mu się uzyskać dla siebie buławę polną lit. i administrację ceł lit., a star. rzeczyckie, urząd koniuszego lit. i pułk w armii lit. dla swoich synów. Regimentarz lit. Michał Wiśniowiecki mianował R-a jednym z wiceregimentarzy i wysłał go na Litwę, gdzie przy boku wojsk rosyjskich miał podporządkowywać kraj Wettynowi i zwalczać zwolenników Leszczyńskiego. Zająwszy w listopadzie t. r. Brześć Lit., opuszczony przez oddziały wierne Leszczyńskiemu, R. wydał uniwersał do szlachty woj. brzeskiego lit., wzywając wszystkich piastujących urzędy do Czarniawczyc na 1 XII t. r. dla przystąpienia do konfederacji warszawskiej, obiecywał ustąpienie z województwa rosyjskich wojsk «auksyliarnych». Do połowy 1735 r. R. przebywał na Litwie, dopiero w październiku t. r. przybył do Warszawy na sejm pacyfikacyjny i brał udział w radzie konfederacji, rozpoczętej 9 XI t. r. po niedoszłym sejmie. Z ramienia konfederacji wyznaczony był do lustracji generalnej pogłównego na Litwie. W kwietniu 1736 R. wyprawił żonę do Petersburga, przyjmowano ją tam bardzo godnie. Uczestniczył w sejmie pacyfikacyjnym 1736 r. Od bezkrólewia datuje się roczna pensja 5 000 rb, którą R. otrzymywał od dworu rosyjskiego.

W r. 1737 R. sprawował komendę nad wojskiem lit. jako generalny regimentarz pod nieobecność hetmanów. W r. 1738 miał lejbregiment dragonii królewskiej w armii lit. Także w r. 1740 zastępował nieobecnego na Litwie hetmana polnego lit. M. K. Radziwiłła. Wojewodowstwo nowogródzcy nadal utrzymywali dobre stosunki z dworem rosyjskim, zimą 1741/2 gościł u nich ponownie Lieven. Zięć R-a, marszałek nadworny lit. Józef Scipio de Campo, zaręczał w r. 1741 Henrykowi Brühlowi, że jego teść oddany jest królowi i wystąpi przeciw planowanej przez Antoniego Potockiego konfederacji. Lieven zaś donosił, że R. dołoży starań, aby na sejmikach przed sejmem 1742 r. wybrano posłów przychylnych Rosji. R. zobowiązał się też, że będzie dążył do udaremnienia obioru na tron książęcy w Kurlandii księcia Ludwika Brunszwickiego. Jeszcze w r. 1743 R. i jego żona należeli do przeciwników Prus, Barbara Radziwiłłowa mitygowała swojego syna Udalryka, gdy ten próbował na własną rękę wiązać się z Prusami. Natomiast w r. 1744 R. zmienił front. Choć przed sejmem grodzieńskim 1744 r. własnym sumptem skompletował pułk komputowy, przyrzekał jednak pomoc posłom pruskim J. E. Wallenrodtowi i K. G. Hoffmanowi, ofiarowując się wystąpić z całą stanowczością przeciw aukcji wojska. Dyplomaci pruscy nie liczyli jednak zbytnio na niego, uważając, że R. – «niezrównoważony i niezbyt lotny, a do tego biedny jak mysz kościelna» – wyciągnąłby od nich pieniądze nie robiąc w zamian wiele. Rzeczywiście, R. w trakcie sejmu odmówił posłom pruskim pomocy. Pewne jest jednak, że wojewodowstwo nowogródzcy usilnie szkodzili sejmowi grodzieńskiemu. R. poparł także tym razem konfederacyjne plany A. Potockiego, a na radzie senatu po zerwanym sejmie wystąpił w obronie dworu pruskiego. W r. 1744 R. interweniował w Petersburgu przez umyślnego wysłannika o wypłacenie mu zaległej pensji. Otrzymał po 5 000 rb za l. 1744 i 1745 (pensję wstrzymano po jego śmierci, lecz zapewne dzięki interwencji Lievena, który wraz z księciem M. Wołkońskim bawił w Zdzięciole u Radziwiłłowej, na dworze rosyjskim postanowiono wypłacać pensję wdowie).

W wyniku podziału dóbr po ojcu R-owi przypadły Hłusk z Porzeczem (pow. mozyrski i rzeczycki), Zdzięcioł (pow. słonimski), Wsielub (woj. nowogródzkie), Kroże (Żmudź), część Mniszewa (ziemia czerska) i plac w Grodnie. Oprócz tego Jan Mikołaj miał wypłacić bratu około 140 000 złp. R. miał również star. bobrujskie, a żona wmiosła mu Berdyczów, odziedziczony w r. 1721 po Krzysztofie Zawiszy. R. zapisał jej (w r. 1712) 200 000 złp. na Zdzięciole i Kurklach (pow. wiłkomierski). W r. 1738 R. sprowadził do Zdzięcioła członków zgromadzenia Braci Miłosierdzia od św. Rocha (tzw. rochitów) i umieścił ich przy tamtejszym szpitalu. Po pożarze, który zniszczył Zdzięcioł w r. 1743 R. rozpoczął odbudowę kościoła farnego p. wezw. Wniebowzięcia Najśw. Marii Panny; dzieło to dokończyła w r. 1751 Radziwiłłowa już po śmierci męża. R. zmarł w Zdzięciole 2 II 1746. Uroczysty pogrzeb wyprawił mu w Nieświeżu 18 IX 1748 M. K. Radziwiłł. Serce R-a znajdowało się w osobnym nagrobku w kościele w Zdzięciole. R. był kawalerem Orderu Orła Białego i pruskiego Orderu Szczodrobliwości.

Z małżeństwa z Barbarą z Zawiszów R. miał czternaścioro dzieci, z których Dominik, Karol, Krzysztof, Feliks, Udalryka i Tekla Franciszka zmarli w dzieciństwie. Dojrzały wiek osiągnęli synowie: Udalryk Krzysztof (zob.), Albrycht (zob.), Jerzy (zob.), Stanisław (zob.) i córki: Teresa Barbara (1714), zamężna po raz pierwszy za Józefem Scipio de Campo, marszałkiem nadwornym lit., i po raz drugi za Antonim Michałem Pacem, Brygida Petronela (ur. 1727), żona Antoniego Sołłohuba, gen. artylerii lit., Maria Gertruda (ur. 1720), przeorysza wizytek w Wilnie, i Anna Kazimiera Teofila (1726 – 21 IV 1789), która wstąpiła do zakonu benedyktynek (sakramentek) w Warszawie, przyjmując imię Augustyny od św. Michała.

Żona R-a Barbara (3 XII 1690 – 15 II 1770) była córką Krzysztofa Zawiszy i Teresy z Tyszkiewiczów. W zgodnej opinii współczesnych była inspiratorką działalności politycznej męża. Władysław Konopczyński twierdził, że umiała także zatroszczyć się o jego sprawy majątkowe. Wychodząc za mąż zastała dobra R-a wyludnione i zadłużone, zaś owdowiawszy «spłaciła wierzycielom 200 000 kapitału i odsetki od reszty długów». Dyplomaci sascy określali ją jako gwałtowną i wyniosłą. Po śmierci męża pozostała aktywna w życiu politycznym Litwy. W r. 1747 ustalała np. z M. K. Radziwiłłem obsadę godności trybunalskich, w r. n. wysunięty przez nią kandydat nie uzyskał poparcia hetmana w. lit. Równie konsekwentna i stanowcza była w życiu rodzinnym. Po śmierci męża zarządziła podział majątku na podstawie jego zapisu trybunalskiego. W odziedziczonym przez siebie Berdyczowie ufundowała cerkiew unicką, a w r. 1759 kościół farny. Była damą Orderu Św. Katarzyny i Orderu Krzyża Gwiaździstego.

Portrety R-a: miedzioryt Hirsza Leybowicza w: Wobe M. F., Icones familiae ducalis Radivilianae.., Nesvisii [1758] (tu także portret żony), drzeworyt Michała Starkmana, w: Kotłubaj E., Galeria Nieświeżska portretów Radziwiłłowskich..., Wil. 1857; – Estreicher; Słown. Geogr. (Berdyczów, Zdzięcioł); Żychliński, XI; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Askenazy S., Przedostatnie bezkrólewie, w: Dwa stulecia, W. 1902 I 75; Gerje V., Bor’ba za polskij prestol w 1733 g., Moskva 1862 s. 388, 445, aneks s. 144, 153; Kantecki K., Stronnictwo saskie w Polsce w r. 1733, „Niwa” 1877; Konopczyński W., Mrok i świt, W. 1911; Lech M., Jazda autoramentu polskiego wojsk W. Ks. Lit. w dobie saskiej, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., VIII cz. 2 s. 65; Skibiński M., Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką, Kr. 1912 I–II; Szołdrski W., Benedyktynki od Nieustającej Adoracji (Sakramentki) w Warszawie 1687–1960, „Nasza Przeszłość” T. 19: 1964; Załęski, Jezuici, IV; Zielińska Z., Walka „familii” o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752, W. 1983; – Akty Vil. Archeogr. Kom., IV; Archiv knjazja Woroncova, Moskva 1870 VI, VII; Teka Podoskiego, II 92–4, 206, 219, III 50, 71, 147, IV 72, 150, 232, V 169, VI 53, 54, 135, 140, 142, 143, 162, 194, 237; Vol. leg., VI 366, 414, 594; Zawisza K., Pamiętniki, W. 1862 s. 13, 150, 350; – „Kur. Pol.” 1733 nr 202; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. IV teka 36 koperta 516–521, teka 37 koperta 523–529, 533–535, Dz. XI rkp. 198 k. 49, rkp. 202, 206 k. 3, 73, 75, 239; B. Czart.: rkp. 205 k. 402, rkp. 210 k. 241, 249, rkp. 574 k. 349, rkp. 5928 nr 33300; B. Ossol.: rkp. 300 k. 4; Staatsarchiv w Dreźnie: HStA 3499 „Journaux de Cracovie de l’an 1734”.

Ewa Szklarska